تَمیشَه یا تمیشه‌ بانصران که در منابع عربی به آن طمیس و طمیسه نیز گفته‌اند، یکی از شهرهای باستانی و تاریخی مهم در خطه‌ تبرستان بوده که امروزه خرابه‌های تاریخی بجا مانده از آن در نزدیکی روستای سر کلاته خراب‌شهر از توابع شهرستان کردکوی واقع است.

دیوار تمیشه، روستای سرکلاته خرابشهر، شهرستان کردکوی

تمیشه در روزگار ساسانیان نیز شهری آباد بوده و در اسطوره‌های ایرانی، اقامتگاه فریدون پادشاه آریاییان خوانده‌شده است. در منابع آمده است خسرو انوشیروان ساسانی به آن شهر رفته و مدتی را در آنجا گذرانده و دستور گسترش شهر و ساخت بارو و دیوار دفاعی تمیشه را به‌منظور جلوگیری از یورش‌ تُرکان و قبایل شرقی داده است. تمیشه شرقی‌ترین شهر تبرستان و در مرز تبرستان و گرگان(جرجان) بوده است. ابن رسته تمیشه را نخستین شهر تبرستان از مشرق آورده و خسرو انوشیروان ساسانی را بناکننده آن خوانده و از دیوار تمیشه که میان تبرستان و گرگان کشیده شده و همچنین از مسجد جامع و جمعیت بسیار این شهر یادکردهاست. پژوهشگران بر این باورند که به دلیل وجود رشته‌کوه‌های البرز ورود نیروهای مهاجم به سرزمین تبرستان و گیلان کمابیش میسر نبوده، لذا تنها راه دسترسی و مدخل ورود تازیان و دیگر نیروهای مهاجم تنها از راهی بود که از سرزمین قومس به گرگان می‌رسیده که امروزه به گردنه «خوش ییلاق» مشهور است. بدین منظور نخستین شهری که مورد یورش نیروهای مهاجم قرار داشته گرگان بوده و سرداران خلفا هرگاه که به‌قصد فتح تبرستان می‌آمده‌اند پس از طی راه قومس به گرگان به‌ناچار در آغاز با گرگانی‌ها رودررو شده و سپس به تمیشه و درون تبرستان حمله‌ور می‌شدند. بدین‌سان، تمیشه نخستین شهر تبرستان از سمت شرق و مدخل تبرستان و به‌نوعی پرچم‌دار نبرد با مهاجمان عرب وِ تُرک و مغول و… بوده است.

ابن فقیه در ذکر تمیشه و دربند آن در البلدان نوشته است: «نخستین شهر طبرستان از سوی گرگان طمیش است و آن در مرز گرگان افتاده است و دروازه‌ای کلان دارد که هیچ‌یک از طبرستانیان نتوانند از آن جای بیرون آیند و به گرگان شوند جز از همین دروازه زیرا دیواری از آجر و آهک از کوه تا دل دریا کشیده شده است آن دیوار را خسرو انوشیروان(۵۳۱ – ۵۷۸ م.) ساخت تا تُرک را از تاراج طبرستان بازدارد.»

درواقع انوشیروان هنگامی‌که دیوار دفاعی گرگان را در سراسر نواحی شمالی استان گلستان کنونی می‌ساخت، ضلع غربی آن را هم‌ساخت. دیوار دفاعی گرگان از کوه‌های گلیداغ در شرق استان تا دریای خزر امتداد داشته؛ و ضلع غربی آن از دریا تا ارتفاعات رشته‌کوه البرز. ازاین‌رو پژوهشگران و باستان‌شناسان، این دو اثر را یک دیوار می‌دانند که به دلایل نظامی و امنیتی هم‌زمان ساخته‌اند. باستان‌شناسان تأکیددارند دولت ساساني ديوار تاريخي تميشه را که ادامه ديوار تاريخي گرگان است در اواخر قرن پنجم و ششم ميلادي براي جلوگيري از هجوم هپتاليان ساخته‌اند.

همانند تکنیک ساخت دیوار دفاعی گرگان، در چندين نقطه در مسير ديوار کوره‌هاي آجرپزی قرار دارد که تأمین‌کننده مصالح اصلي ديوار تميشه بوده است. این ديوار داراي خندق عميق در قسمت غربي و به سمت شهر تميشه است و از سمت شرق به دره‌های عميق و رودخانه منتهي می‌شود.

شهر تميشه و تأسیسات وابسته شهري نیز با قلاع متعدد در غرب ديوار تميشه واقع‌شده بود که داراي معماري منحصربه‌فرد با مصالح بومي بوده و بخشی از بقاياي اين شهر در کاوش‌هاي باستان‌شناسي شناسایی‌شده است. دو قلعه که «نارنج قلعه» و «قلعه دختر» نام دارند، در اواخر دوره ساساني در ضلع غربي و شرقي ارتفاعات جنگلي جنوب شهر تاريخي تميشه براي حفاظت از اين شهر ساخته‌شده بود و تا اوايل قرون اسلامي از آن‌ها استفاده می‌شده است. در کاوش‌های مذکور، خندقي به طول سه کيلومتر با عرض و عمق دو متر در کنار ديوار تميشه کشف کردند. نتايج حاصل از اين گمانه‌زني‌ها بيانگر آن است که طراحان و سازندگان ديوار تميشه در بخش جنگلي اين ديوار از مصالح چوب براي ساخت بخشي از آن استفاده کرده‌اند. به عقيده باستان‌شناسان در طول ديوار تميشه اتاقک‌هاي چوبي براي برج نگهباني ایجادشده بود که محل استراحت سربازان ساساني بود.

تاریخ ویرانی دیوار و شهر تمیشه برای پژوهشگران به‌طورقطع روشن نیست؛ ولی آن چیز که واضح است در عصر سربداران و مرعشیان، یعنی در یورش‌های تیمور، همچنان نام تمیشه و خندق آن در متون تاریخی دیده می‌شود؛ لذا پژوهشگران بر این باورند که این شهر در یورش‌های مغولان آسیب کلی و فراوان دیده و در تاخت‌وتازهای تیمور به‌طور کل از صفحه روزگار محوشده است. رابینو دراین‌باره آورده است: «تاریخ ویران شدن تمیشه روشن نیست؛ با آن‌که دلایلی هست که حدس بزنیم آن واقعه در هجوم مغولان اتفاق افتاده است. چیزی که روشن است فراموش‌شدن نام تمیشه پس از وقایع تیموریان و مرعشیان در تاریخ است.»

جعفر خاندوزی رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان کردکوی